Зоя ПЕТУХОВА,
чинчийээччи, журналист.
Сээркээн Сэһэн сырдык ыралара
Сэһэн Ардьакыап хаан-сыдьаан ыччата, Удьуор Харылы диэн ааты ылыммыт педагогическай үлэ ветерана Михаил Михайлович Аржаков норуот номохторугар уонна тус бэйэтин чинчийиилэригэр олоҕуран кинигэ (“Үһүйээннэр”, Дьокуускай, 2016 с.) хаалларбыта. Бу чараас эрээри баай ис хоһоонноох үлэтигэр Сэһэн Ардьакыап бэрт элбэх билгэлээһиннэрин киллэрбитэ сонуннук көстөр: инники сайдыыны, киһи харчы кулута буолуоҕун, сир үрдүттэн симэлийиэххэ айылаах сэриилэри, айылҕа алларыйыытын туһунан. Ол барыта туохха тириэрдиэхтээх эбитий?!
Дьэ ол киһини толкуйдатар тускуллаах эбит. Удьуор Харылы норуот умнубакка уура сылдьыбыт Сэһэн түмүктээһинин аҕалар: “Ол эрээри иэгэйэр икки атахтаах өркөн өйө, олоххо тардыһыыта тыыннарын уһатыахтара, иннилэрин көрүнүөхтэрэ, өлө-өлө тиллиэхтэрэ, эстэ-эстэ элбиэхтэрэ, быста-быста салҕаныахтара. Муҥур уһуга биллибэт улууттан улуу олоҕу олорорго айыллыбыт икки атахтаах өрүһүнүөҕэ. Сир-халлаан баарын тухары, бэстилиэнэй тыһыынча туолуор диэри Орто Дойдуга олох баар буолуо”. Бу Сээркээн Сэһэн сырдык ыраларын истибэтэх-билбэтэх саха баара да буолуо дии санаабаппын. Тоҕо диэтэргин манна “улууттан улуу олоҕу олорорго айыллыбыт икки атахтаах” философиятын сүнньэ сыттаҕа. Өркөн өй, олоххо таптал, тардыһыы саханы быыһаабытын биир холобурунан Сэһэн бэйэтин, XVIII–XIX үйэлэр кирбиилэригэр олорон ааспыт уһулуччулаах общественнай-политическай деятель Алексей Иванович Аржаков, олоҕо буолар диэтэхпитинэ сыыспаппыт буолуо.
Кини олорбут кэмин-кэрдиитин биир улахан охсуһуутунан саха олоҕун айгыраппыт Охотскайга, Зашиверскай уо.д.а. суола суох сирдэргэ ыҥыыр атынан судаарыстыбаннай суолталаах таһаҕаһы түһээн быһыытынан таһыы буолбута биллэр. Итинник ньыманан Бастакы, Иккис Камчатскай экспедициялары, портовай куораттары хааччыйыы, дьиҥэр, төлөбүрэ суох күһэлэҥ үлэҕэ кубулуйбута. Ол түмүгэр, айаҥҥа ат охтуутуттан (тыһыынча аттан сүүсчэкэ бырда быстыбыт сылгы төннөрө) саха сылгыта эстэргэ барбыта, хаһаайыстыба айгыраабыта, дьон олоҕо огдолуйбута. Бу туһунан Бороҕон улууһун кулубата Алексей Аржаков Екатерина II ыраахтааҕыга суругар: “Самое число якутов уменьшается в сих улусах”, – диэн саха омук эстэн эрэрин туһунан аһаҕастык эппитэ. Оттон алтыһар чиновниктарын туһунан: “Какое же суждение или разбирательство могут делать в ссорах и уважение к человечеству в виде тех существ, коих высокомыслие едва сопричисляет (якутов – З.П.) к числу человеков” диэн абаран туран суруйар. Ол курдук, Аржаков бу суруктан көстөрүнэн даҕаны, олоҕун илгэтин да быһыытынан, дьиҥнээх гуманистическай өйдөөх-санаалаах, киһиэхэ киһилии сыһыаннаһар уонна атыттартан эмиэ оннук сыһыаны ирдиир биир бас-көс киһибит этэ диэх тустаахпыт. Билиҥҥинэн буоллар, бу бэйэтин кэмигэр, дьонун ортотугар добуоччу үөрэхтээх, айыы санаалаах, онтун олоххо киллэрэ сатаабыт киһини дьиҥ интеллигент эбит диэҕи ол да дубук курдук. Үтүө сүрэх үрдүк өйтөн, уһун санааттан кэлэрин истэ-иҥэринэ сырыттахпыт эбээт.
Дьиҥ иһиттэн интеллигент киһи общественнай хамсааһыҥҥа кыттара, ол хамсааһын кинини барыларыттан чорботон бас-көс киһинэн билинэрэ олох сокуона буоллаҕа. Оннук хамсааһын ол XVIII-с үйэҕэ баарын туһунан В.В. Никифоров суруйан турар: ”Было бы большой наивностью предполагать, что как Сыранов, так и Аржаков, хлопотали о предоставлении якутам самоуправления, об ограничении власти исправников и заседателей и об укреплении за инородцами земель лишь по собственной инициативе без уполномочия и указания на то своих родовичей”. Бу туһунан историческай наука кандидата, Ил Түмэн спикерэ А.Н. Жирков чорботон бэлиэтээбитэ: “Сэһэн Ардьакыап 1789 сыл балаҕан ыйын 18 күнүгэр Екатерина II ыраахтааҕыга туттарбыт “Сахалар тустарынан былааны…” булан “Саха олоҕо” диэн бастакы сахалыы хаһыакка 1908-с сыллаахха аан бастаан бэчээккэ таһаарбыт В.В. Никифоров-Күлүмнүүр Алексей Аржаков туруорсуулара дьонуттан-сэргэтиттэн тутулуга суох, бэйэ эрэ иннин көрүнэр кыһалҕаттан оҥоһуллубатахтарын туһунан өссө оччолорго, XX-c үйэ саҥатыгар, балай да ылыннарыылаахтык эппитэ”(“Үктэнэн турабын үөскээбит буорбар” сост. З.И. Петухова. Дьокуускай. Бичик, 2014. С. 5)
Бу общественнай хамсааһын лидера буолбут, саха ахсаана аҕыйаабытын, букатын эстэр да куттал суоһаабытын, кыра киһи кыһалҕатын кыһалҕа, санаа баттыга оҥостубут киһи ким-туох этэй диэн ыйытыкка олус дириҥ ис хоһоонноох эппиэти историк В.Н. Иванов, суруналыыс Д.В. Кустуров биэрэн тураллар. Профессор В.Н. Иванов кини олоҕун анаарбыт дьоһуннаах монографиятын “Алексей Аржаков: “Сии размышления многие годы занимали душу мою” диэн ааттаан “мысль”, “многие годы”, “душу мою” диэн Сэһэн тылларыгар тута болҕомтону тардыбыта. Үтүө санаа өрүү кыайыылаах тахсарын, үйэлээх буоларын, олох бары өрүттэрин түстүүрүн, сүрүннүүрүн саха киһитэ киниттэн иҥэриннэҕэ диэн. Саха омук гуманистическай өйүн-санаатын сурукка киллэрбит, кэлэр көлүөнэлэргэ хаалларбыт бастакы бөдөҥ мыслитель диэн. Норуот да оннук ааттаабыта эбээт, Сэһэн диэн. Оттон Өксөкүлээх Өлөксөй Өлөксөй Ардьакыабы: “… билэсиэк (философ)” диэбитэ.
Дмитрий Кустуров чинчийээччи-суруналыыс быһыытынан суруйбут “Сэһэн Ардьакыап “Сахалар тустарынан былаана” кинигэтэ 2001-с сыллаахха тахсыбыта. Дмитрий Васильевич: “Сэһэн Ардьакыап – айылҕаттан айдарыылаах ураты киһи – икки аҥар үйэ анараа өттүгэр бу биһиги Сахабыт сиригэр төрөөн-үөскээн, олох олорон ааспыт эбит. Улахан омукка төрөөбүтэ буоллар кыаҕа, дьоҕура тугунан, хайдах арыллыан билбит суох”, – диэн тылларынан кинигэтин саҕалыыр. Айылҕаттан айдарыылаах ураты киһи. Кыах. Дьоҕур. Уонна туох киирэрий, гений диэн өйдөбүлгэ? Биһи ону быһаарар кыахпыт да, өйбүт да татым. Арай Үөһэ Үрдүк айыылар билэн эрдэхтэрэ. Удьуор Харылы сурукка тиспитэ баар ээ: “Сэһэн Ардьакыабы Үөһэттэн айдарыылаах Айыы оҕото эбитэ буолуо диэн хойукку көлүөнэлэр сылыктыыллара”. (М.М. Аржаков. “Үһүйээннэр” Дьокуускай, 2016. С. 34) Маннык санаа атеистическай сэбиэскэй кэмҥэ да кистии-саба тарҕанара. Сэһэн, Айыы оҕото, сахатын дьонун быыһыырга тугу оҥорбутун туһунан кэпсээнин түмүгэр Д.В. Кустуров манныгы этэр: “Сахаҕа государство диэн тас сабыдыалы сиидэлиир, олоҕу, экономиканы сүрүннүүр, бары бииргэ иллээхтик түмсэн олорор дьиэбит буолуох тустаах этэ. Ол иһин Тыгын холонуута сөптөөҕүн өйдөөн, Сыраанап кэнниттэн Сэһэн Ардьакыап государствоны эйэлээх ньыманан тэринии, бэйэни бэйэ салайыныытын өйүн-санаатын норуокка аан-бастаан уһугуннарбыт муҥура суох өҥөлөөх”. (С. 62)
Дьэ, государственность үөскээн сайдарын туһугар диэн, А.И. Аржаков бастатан туран, соҕотох тирээн кэлбит кыһалҕалары быһаара охсорго туруорсууну суруйбатаҕа. Манна барыта иһэ-истээх дириҥ өйдөбүллэр киирбиттэрэ: бэйэни салайыныы, үп-харчы эргиирин илиигэ ылыы, суут-сокуон, сири бас билии, үөрэхтээһин, ийэ тыл боппуруоһа, үрдүк итэҕэл, бэл, саха киһитин дьоһунун харыстаан бэчимэнэн уу аалларын соһууттан (бурлачество) босхолуурга туруорсуу, киһи быһыытынан тэпсиллибэт туһугар. Оҕордук кини бу “Былаанынан” кэнэҕэски көлүөнэлэр эмиэ туһаналларын курдук дириҥник, киэҥник ылсан суруйбута көстөр. Өр сылларга санаа баттыга, өй-сүрэх мөккүөрэ оҥостон. Саха киһитин сайдар кыаҕыгар, өйүн-сүрэҕин, кутун күүһүгэр бүк эрэнэн туран. Быһата, “Былаанынан” кэлин да тумуһурдатыахтара диэн норуотугар Тускул быһыытынан суруйбут. Ааттыын “… Сахалар тустарынан былаан” диэн. Общественнай-политическай деятель, философ, сэһэн быһыытынан.
Ити өттүттэн көрдөхпүтүнэ, А.И. Аржаковка сүдү суолтаны Г.П. Башарин биэрбит эбит. Кини “План о якутах с показанием казенной пользы и выгоднейших положениев для них” диэн А.И. Аржаков үлэтин туһунан: “План…” Алексея Аржакова, как видно из его содержания и из дальнейшей истории Якутии, является программным документом якутского тойоната, наиболее ярко отразившим политические устремления феодально-аристократической верхушки якутского общества”, – диэн сыаналаабыта. Георгий Прокопьевич бу программа дьайыытын XVIII-с үйэттэн XX-с үйэ саҕаланыытыгар диэри аҕалар: “В.В. Никифоров, используя популярное среди народа имя Василия Манчаары, стремился изобразить Василия Манчаары борцом не столько против якутских тойонов, сколько против царской администрации, против царизма. Это была попытка дать своеобразное историческое “обоснование” программы якутского тойоната, одним из истоков которой был известный нам “План о якутах…” Алексея Аржакова, составленный в конце XVIII в., выразителем этих идей и стал “Союз якутов”. Бу курдук Г.П. Башарин А.И. Аржакову уонна В.В. Никифоровы биир тиһиккэ киллэрбит. Онон, Тускул, хайа да күүстээх өй-сүрэх үлэтин курдук, XX-с үйэнэн муҥурдаммакка кэлэр көлүөнэлэргэ саҥаттан саҥа араҥалара арыллан иһиэхтэрэ диэн эрэл санаа үөскүүр.
Дьэ ити курдук А.И. Аржаков-Сэһэн Ардьакыап туһунан бастаан норуот номоҕуттан, онтон наука көрүүтүнэн уонна публицистика хараҕынан балачча үөрэтилиннэ, сурулунна. Арай биографията чопчу чуолкай оҥоһулла илик, мөккүөрдээх түгэннэр бааллар. Онон биһиги итиннэ кыра чопчулааһыннары киллэрэргэ холонуохха. Бастатан туран, үөһэ ахтыллар М.М. Аржаков-Удьуор Харылы Сэһэн төрөөбүт сиринэн Дайды Элэһинэ диэн “Доҕордоһуу” историко-архитектурнай музей үрдүгэр баар алааһы ааттыыра. Онтон кэлин атын кырдьаҕастар Е.П. Барашков (Төппөс оҕонньор), И.Гр. Барашков (Мааппа Уйбаана) этэллэрин ылынан: “Чахчы да аҕатын Собоһут олоҕор төрөөтөҕө дии”, – диэн биһиэхэ этэн турар. Онон нэһилиэк баһылыга В.П. Алексеев көҕүлээһининэн, 2014 сыллаахха Тумултан хоту От Эбэ үрдүгэр Собоһут Аартыгар хара мрамор тааска суруктаах мэҥэ бэлиэ турбута. Билигин дьон бу сиргэ олус тардыстар, сылдьар буолла.
Биир дириҥ суолталаах түгэн Сэһэн дойдутугар Уус Алдан Тумулугар быйыл саас бэлиэтэннэ. Ол олохтоох кыраайы үөрэтээччи Степан Степанович Алексеев-Төрүт Бороҕон Сыҥаах Бороҕоттор диэн нэһилиэк олохтоохторун төрүччүлэрин олоччутун булан, таҥан таһаарбыт дьоһун үлэтин сүрэхтээһинэ буолла. Бу кинигэттэн көстөрүнэн Сыҥаах нэһилиэгин Суор аҕатын ууһугар олорбут Кусенектан Нокуясь төрөөбүт. Нокуястан 1706-с сыллаахха Моржо Нокуев, кириэстэммитинэн Иван Пушкин диэн уол оҕо уонна 1722-с сыллаахха Нечебять диэн кыыс оҕо төрөөбүттэр. Нечебяттан Мучун Собяков, кириэстэммитинэн Алексей Аржаков, Хатат, кириэстэммитинэн Иван, уонна, Парашка диэн кыыс төрөөбүттэр. Дьэ бу курдук Сэһэн Ардьакыаппыт ийэтэ Ньэчээбит Сыҥаах нэһилиэгин Суор аҕатын ууһуттан төрүттээҕэ чуолкайданна.
Аны төрөөбүт сылын чопчулааһын. Эмиэ Удьуор Харылы улуус хаһыатыгар, кэлин кинигэтигэр суруйан турар: “Төрөөбүт сылын 1994-с сыллаахха Дьокуускайдааҕы Киин Государственнай архыыптан булан чуолкайдаабытым. Сэһэн 1824-с сыллаахха олунньу 24 күнүгэр улуус кулубатыгар үҥсүбүт докумуона баар (Дьокуускай, КГА. Ф. 31. Оп. 2, Д. 372) Бу дьыалаҕа кини дьиэтин үлэһитэ Лукерья Гаврилова күрээбитин кулубаҕа биллэрбит уонна кинини төнүннэттэригэр көрдөспүт. Үҥсүүтүгэр элбэх сүөһүлээҕин, бэйэтэ ыарыһаҕын уонна 85 саастаах кырдьаҕаһын быһаарбыт. Ону сыаналыырыгар эппит. Итинтэн көстөрүнэн Сэһэн 1739-с сыллаахха төрөөбүт”. Маны ылынан сырыттахпытына, Национальнай архыып научнай үлэһитэ Э.М. Яковлев булумньута соһуччу мунаарыыны үөскэппитэ. Эдуард Михайлович Бороҕон улууһун 1768 с. ревизскай скаскатыттан булбутунан Собо Огоннуков уола Мучен (Алексей Аржаков сүрэхтэниэн иннинээҕи аата – З.П.) 20 саастаах, ол аата 1748-с сыллаахха төрөөбүт. Быраата Капрал бу кэмҥэ 5 саастаах, ол аата 1763-с сыллаахха төрөөбүт. Онтон салгыы 1816-с сыллааҕы ревизскэй сказка көрдөрөрүнэн Алексей Аржаков 68 саастаах, быраата Капрал (сүрэхтэммитинэн Иван Барашков) 53 саастаах. Онон иккиэн төрөөбүт сыллара бигэргэнэр курдук, Алексей – 1748, Капрал – 1763. Оччотугар, Сэһэн Ардьакыап 1748-с сыллаахха төрөөбүт уонна 1829-с сыллаахха 81 сааһыгар өлбүт буолан тахсар.
Аны мантан сэдиптээн Мучен Собян оччоҕо хас сааһыгар куоракка киирбитин сабаҕалыахха сөп эбит. Быраатыттан 15 сылынан аҕа буоллаҕына, ити 15 сааһын эргин куоракка киириэн сөп. Норуот номоҕун быһыытынан хайы-сах олоҥхоһут аатырбыт, били номоххо ахтыллар бирииһин былыргы хааннаах соноҕоһун ылбыт кэмэ. Баҕар үөрэхтэнэр баҕаттан, эбэтэр маачахатын сөбүлээбэккэ, эбэтэр сааһыгар дьүөрэтэ суох улахан уҥуохтаах уолу ындыы көтөҕүүтүгэр ылан барыахтара диэн аҕата күрэппит, эбэтэр, ити биричиинэлэр бары холбоспут буолуохтарын сөп. Ол аата 1762–1763 сыл диэки. 1768 сыллаах ревизскэй скаскаҕа кини куоракка да киирдэр аҕатын хаһаайыстыбатыгар сурулла сылдьар, сүрэхтэнэ илик, онон ис-тас түһээннэрин төлүүр буолуохтаах. Аны кини “аҕам” диэн истиҥник ахтар иитиллибит аҕатын Калина Аржакову олохтоох номохторго нуучча атыыһыта ылан ииппитэ үһү диэн этэллэрэ. Ол алҕас эбит эрээри туос сымыйа буолбатах курдук. Оччотооҕу Дьокуускай чиновниктара кистээн эргинэллэрин туһунан историяттан биллэр. Калина барахсаны саха бэйэтэ да билбэтинэн этэн биэрээхтээтэҕэ. Оттон Калина Аржаков, үөрэхтээх нуучча – коллежскай регистратор, Дьокуускайдааҕы провинциальнай канцелярия суруксута эбитин архыып докумуоннара көрдөрөллөр. Алексей хас сыллаахха сүрэхтэммитэ уонна дойдутугар тахсыбыта биллибэт. Арай, 1780-с сылларга Суотту буолаһын кинээһинэн Алексей Аржаков үлэлиирэ архыып докумуоннарыттан көстөр. Бастакы кыыһа Матрена 1782-с сыллаахха төрөөбүт, номохтортон көстөрүнэн, киниттэн салгыы икки кыыс баара төрөөбүт сыллара чуолкайдана илик. Онтон уолаттара Иван – 1786-с, Михаил – 1788-с сыллаахха төрөөбүттэр.
Д.В. Кустуров Сэһэн Аржаков Санкт-Петербурга барыытын 1787 сылынан ааҕар, онтон В.Н.Иванов 1788 сыл да буолуон сөп диир. Оччолорго Москваҕа, Санкт-Петербурга үс ыйынан тиийэллэрэ үһү. Историктар: “Иван Эверс ыраахтааҕыга сахалары үҥсэн 1803 с. ыыппыт суругар… Сэһэн Ардьакыап тиийэн баран Санкт-Петербурга “1788, 1789, 1790 сылларга ханна да барбакка олорбутун” туһунан чопчу ыйар”, диэн суруйаллар. Ыраахтааҕыны сыл курдук кэтэһэн 1789 сыл балаҕан ыйын 18 күнүгэр көрсөр. Госсовет Дьаһала 1789 сыл алтынньы 1 күнүгэр тахсар. Биллэрин курдук, Екатерина II ыраахтааҕы Именной Укааһа 1790 сыл тохсунньу 19 күнүгэр тахсыбыт. Сыл саҥатыгар. Алексей Иванович оччо сыалын-соругун ситэн-бүтэн баран Петербурга 1790-с сылы мэлдьи, баҕар өссө уһуннук, тугу гына сылдьыбытый? Норуот номоҕор букатын да биэс сыл сылдьыбыта диэн баар. Манна биир сабаҕалааһыны Д.В. Кустуров оҥорбута. 1790–1792 сылларга Екатерина II Сибиир олохтоохторун, ол иһигэр туспа урдустар эмиэ, административнай дьаһаллыыларыгар анал “Устаап” таһаараары хамыыһыйа үлэлэппит курдук. А.И. Аржаков “Былаанын” билсэн, бэйэтин көрсөн баран, Сибииртэн бэйэтинэн кэлэн биэрбит киһини бу хамыыһыйа үлэтигэр тардыбыт буолуохтаахтар диэн. Биһиги санаабытыгар бу оруннаах. Хомойуох иһин, бу хамыыһыйа сотору ыһыллыбыт. Аны биир өттүттэн ыллахха, Сэһэн 1791-с сыллаахха дойдутугар эргиллэн кэлбитэ буоллар, 1792–1796 сыллаах таһаҕас таһыытыгар үлүгэрдээх үбү көрдөрөн баран, Российско-Американскай компания дьонугар Григорий Шелеховтаахха бэдэрээти былдьатыа суоҕа этэ. Онтон салгыы 1797-с сылтан Алексей Аржаков, Илья Шадрин уонна Павел Сивцев Иркутскайга тиийэн кэпсэтэн бэдэрээти сахалар букатыннаахтык ылбыттара историяҕа киэҥник биллэр эбээт. Итинэн, Сэһэн 1792-с сыллаахха эргиллэн кэлбит буоллаҕына, кырдьык, 4–5 сыл сылдьыбытыгар тахсар, Д.В. Кустуров сабаҕалааһына дириҥник чинчийбит киһи өтө көрүүтэ буолуон сөп.
Алексей Иванович Аржаков-Сэһэн Ардьакыап олоҕун кэпсээнигэр ситэрэн дириҥэтэн билэ иликпит олус элбэх. Онон, аныгы чинчийээччилэр саха омук сүдү киһитин, кини олоҕун, биографиятын боччумнаахтык үөрэтиэхтэрэ диэн улаханнык эрэнэбит.
